عالم برزخ, عالم متوسطى ميان دنيا و آخرت است كه مردگان تا قيامت در آن بسر مى برند.
پس از اثبات وجود روح مجرد و بقاى آن پس از مرگ و تخليه بدن, اين مسإله اساسى مطرح مى گردد كه ارواح پس از مرگ و خارج شدن از قالب اجسام بدنى در كجا زندگى مى كنند؟
آيا عالمى به نام برزخ كه واسطه بين عالم دنيا و عالم آخرت است وجود دارد؟ يعنى ما در سلسله عقايد خود و ملاحظه مراحل تكاملى انسانها قبل ا ز اين دنياى مادى, نطفه بوديم و قبل از نطفه عناصرى در زمين, و بعد از نطفه به صورت انسانى در آمديم و در دنيا زندگى مى كنيم آيا بعد از اين دنيا هم به عالم ديگرى وارد مى شويم به نام عالم برزخ يا نه؟
كلمه برزخ در لغت به معناى فاصله و حائل ميان دو چيز راگويند.
مرحوم طريحى(1) در مجمع البحرين(2) در معناى كلمه برزخ چنين مى نويسد:
((البرزخ: الحاجز بين الشيئين)) يعنى ((برزخ حائل بين دو شىء است)), سپس روايتى از معصوم(ع) چنين نقل مى كند: ((نخاف عليكم هول البرزخ)) پس مراد از برزخ در اين روايت بين دنيا و آخرت از هنگام مرگ تا رستاخيز مى باشد پس كسى كه مى ميرد, داخل برزخ مى شود. اين كلمه و واژه در قرآن سه بار و در سه آيه ذكر شده است: در دو آيه كه يكى در سوره فرقان و ديگرى در سوره ((الرحمان)) است, واژه برزخ به معناى فاصله و حائل ميان دو دريا كه يكى شور است و ديگرى شيرين و به هم نمىآميزند, آمده و در آيه سوم كه در سوره ((مومنون)) است, در معناى عالم برزخ يا فاصله ميان مرگ و رستاخيز ذكر شده است.
آيه اول: ((و هو الذى مرج البحرين هذا عزب فرات و هذا ملح اجاج و جعل بينهما برزخا و حجرا محجورا))(3).
((او خدائى است كه آب دو دريا را بهم آميخت, دو دريايى كه آب يكى از آن دو شيرين و گوارا است و آب ديگرى شور و تلخ, و ميان اين دو آب فاصله و حائلى قرار داد تا هميشه از هم جدا باشند و به هم نياميزند)).
آيه دوم: ((..و بينهما برزخ لا يبغيان...))(4).
((ميان آن دو دريا فاصله اى است كه به حدود يكديگر تجاوز نمى كنند و به هم نمىآميزند)).
آيه سوم: ((لعلى إعمل صالحا فيما تركت كلا انها كلمه هو قائلها و من ورائهم برزخ الى يوم يبعثون))(5).
((گناهكاران گويند تا شايد به تدارك و جبران گذشته كردار نيك انجام دهم و به آن خطاب شود كه هرگز چنين نخواهد شد و گناهكاران كلمه ((ارجعننى)) را كه از سر حسرت بر زبان رانند و نتيجه اى نگيرند, كه از عقب آنها عالم برزخ است تا روزى برانگيخته شوند.
غير از اين آيه, آيات ديگرى نيز در قرآن ذكر شده كه از مجموع مطالب آنها استفاده مى شود كه عالم برزخ واسطه بين عالم دنيا و عالم آخرت است از جمله آنها:
((و لا تحسبن الذين قتلوا فى سبيل الله إمواتا بل إحيإ عند ربهم يرزقون))(6).
(((اى پيامبر) هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند, مردگانند! بلكه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان (در عالم برزخ) روزى داده مى شوند)).
در آيه 171 سوره آل عمران مى فرمايد:
((و از نعمت خدا و فضل او (نسبت به خودشان در عالم برزخ) مسرورند و (مى بينند كه) خداوند پاداش مومنان را ضايع نمى كند(نه پاداش شهيدان و نه پاداش مجاهدان را كه شهيد شدند))).
((يثبت الله الذين آمنوا بالقول الثابت فى الحيوه الدنيا و فى الاخره...))(7).
خداوند كسانى را كه ايمان آوردند, به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان, استوار مى دارد هم در اين جهان و هم سراى ديگر(در عالم برزخ و سراى آخرت).
از همه اين آيات استفاده مى شود كه بعد از مرگ, عالم برزخ است تا روزى كه مبعوث شوند و اين برزخ عالم قيامت نيست يعنى انسان پس از مرگ بلافاصله به روز قيامت منتقل نمى شود.
شخصى به امام صادق(ع) عرض كرد: چه مى فرماييد در آيه ((النار يعرضون عليها غدوا و عشيا...))(8). ((آتش است كه هر صبح و شام كه آنان بر آن عرضه مى شوند؟)) فرمود: ((ديگران چه مى گويند؟)) عرض كرد: ((مى گويند آن آتش جهنم جاويد(آخرت) است و گويند كه بين صبح و شام عذابى نباشد)). فرمود: ((پس اينها خوشبخت اند ((كه بخشى از روز را در آسايش بسر مى برند)). عرض كرد: ((پس چگونه است؟)) فرمود: ((اين, در دنيا است كه مربوط به عالم برزخ است. و اما جهنم جاويد محتواى اين آيه است: ((.. .و يوم تقوم الساعه ادخلوا آل فرعون إشد العذاب))(9).
((روزى كه قيامت برپا شود(مى فرمايد:) آل فرعون را در سخت ترين عذابها وارد كنيد)).
در احاديث معتبر از پيامبر و ائمه(عليهم السلام) در توضيح عالم برزخ چنين وارد شده است:
((البرزخ هو إمر بين إمرين و هو الثواب و العقاب بين الدنيا و الاخره و هو قول الصادق(ع) و الله ما إخاف عليكم الا البرزخ))(10).
((برزخ همان امر بين دو امر ثواب و عقاب بين دنيا و آخرت است و آن قول امام صادق(ع) است كه مى فرمايد: ((به خدا سوگند من بر شما(شيعيان) نمى ترسم جز از مرحله برزخ بين دنيا و آخرت)).
در مورد آيه ((و من ورائهم برزخ..)) امام صادق(ع) فرمود: ((هو القبر و ان لهم فيه لمعيشه ضنكا و الله ان القبر لروضه من رياض الجنه إو حفره من حفر النار)).
((مراد از برزخ همان قبر مى باشد و البته براى كافران هر آينه زندگى سختى در آنجا مى باشد به خدا سوگند كه قبر هر آينه باغى از باغهاى بهشتى(براى مومنين) و ياحفره اى از حفره هاى آتش جهنم(براى كافران و...) مى باشد(11).
از اينرو امام صادق(ع) خطاب به شيعيان آن زمان مى فرمايد:
((والله إتخوف عليكم فى البرزخ. قلت ما البرزخ؟ فقال: القبر منذ حين موته الى يوم القيامه)).
من بر شما(شيعيان) در عالم برزخ مى ترسم, راوى مى گويد: من به امام صادق(ع) گفتم كه عالم برزخ كجا است؟ فرمود: قبر است, زندگى در آن از زمان مرگ تا روز رستاخيز ادامه دارد)).
امام صادق(ع) به جمعى از شيعيان خود فرمود: به خدا قسم كه تنها خطرى كه من بر شما احساس مى كنم, برزخ است و چون قيامت شود و كار به دست ما برسد, ما بر كار شما از خودمان اولويت داريم(12).
از اميرالمومنين(ع) روايت شده است كه فرمود: ((ارواح مومنان عالم در برزخ به كنار چشمه اى از بهشت به نام ((سلمى)) زندگى مى كنند(13).
((ابوبصير)) مى گويد: از امام صادق(ع) پرسيدم ارواح مومنين پس از مرگ در چه وضعند؟ فرمود: ((در برزخ در ميان غرفه هايى از بهشت بسر مى برند, از خوراك بهشتى مى خورند و از آب آن مى نوشند و منتظر انجاز وعده پروردگار خود هستند))(14).
پس عالم برزخ حائل بين دو شىء يعنى مابين دنيا و آخرت از هنگام مرگ تا روز بعثت است پس كسى كه مى ميرد, داخل برزخ مى شود كه واسطه و حائل بين دنيا و آخرت است(15).